Đôi nét về Then Tày - Nùng

Then có sức sống trường tồn trong kho tàng văn học nghệ thuật dân gian Việt Nam. Ở bài viết này tác giả chỉ nêu cách tiếp cận then ở góc nhìn mang tính nghệ thuật.

Then của người Tày - Nùng là loại hình nghệ thuật tổng hợp bao gồm: Văn học, âm nhạc, múa và trang trí mỹ thuật. Then được phổ biến rộng rãi trong các làng bản người Tày - Nùng ở phía Bắc Việt Nam, Việt Bắc là địa bàn sinh tụ lâu đời của hai dân tộc này, đặc biệt tập trung ở các tỉnh Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang.

Về văn học: Trong then lời ca được biểu đạt chủ yếu bằng ngôn ngữ Tày - Nùng, song trong từng câu, từng đoạn nhiều chỗ có xen kẽ tiếng (Kinh), tiếng Hán, lời ca trong then được truyền miệng từ thế hệ này qua thế hệ khác, tùy từng địa phương, lời ca được các nghệ nhân sáng tạo, bổ sung thêm cho phù hợp, song nội dung cốt lõi của mỗi chương không thay đổi. Thơ ca trong hát then là loại thơ tự sự kể lể có tích truyện hẳn hỏi. Thể thơ phổ biến là thơ 5 chữ, 7 chữ nhưng cũng có câu 4 chữ, 6 chữ, 8, 9 chữ…như vậy thể thơ trong then không gò bó mà tùy thuộc vào nội dung bài hát để diễn đạt sao cho có vần điệu. Lời ca trong hát then còn có nhiều yếu tố kịch tính có những câu đối thoại hài hước, châm biếm tế nhị. Nhìn trung những hình tượng trong then tuy là ước lệ, phóng đại nhưng qua toàn câu, toàn bài người ta có thể thấy được ý tứ của nó, thấy được chính con người thật, con người với cuộc sống, tập quán canh tác ruộng, nương của người Tày - Nùng ở khu vực miền núi phía Bắc.

Về âm nhạc: Then là loại hình diễn sướng dân gian được tổ chức chủ yếu trong nhà vào đêm khuya thanh vắng, do đó âm nhạc trong then là loại nhạc êm dịu, ấm cúng, nhẹ nhàng và thân tình. Âm nhạc trong then được diễn tả, biểu hiện nội dung văn học có cốt truyện dài ngắn khác nhau với các loại dân ca thường gặp, lời ca nhiều khi cũng được nhắc đi nhắc lại trên một làn điệu nhưng không có kết thúc trọn vẹn mà liên tục được nối tiếp sang các chương đoạn khác nhau cho đến khi hết buổi then. Cũng do được quy định nội dung văn học chặt chẽ nên âm nhạc trong then khá phong phú về giai điệu, tiết tấu, bởi nó luôn song hành với nhịp điệu của tiếng đàn và bộ xóc nhạc. Nhạc điệu trong then ở từng địa phương khác nhau cũng có sự tiếp thu bởi các làn điệu dân ca ở các địa phương đó như: Lượn, phong slư, hát ru…Có những đoạn trong then được dùng nguyên một loại như: Lượn cởi then Tuyên Quang; lượn then hoặc lượn nàng hai ở then Cao Bằng; lượn slư slương, phong slư ở Lạng Sơn…Tuy nhiên ở mỗi địa phương, mỗi tỉnh khác nhau đều có những màu sắc âm nhạc khác nhau. Đặc điểm này đã tạo cho âm nhạc then sự giàu có về màu sắc, khúc thức và tiết tấu âm nhạc.

Trương Đức Tiến, phòng Văn hóa và Thông tin thành phố Tuyên Quang